مفهوم شهر تاريخى
شهر تاريخى بنا به تعريف، شهرى است كه اقتصادش عمدتا متكى بر گردشگرى است و شهرتش به سبب مشخصههاى تاريخى آن است. منافع اقتصادى شهر تاريخى از ميراثش و محتواى بىنظير و سيماى سنتى و كهن آن تامين مىشود. به گفته يورى (Urry, 1995) اين امكان وجود دارد كه سه پيش شرط براى شهر «تاريخى» يا «ميراثى» مد نظر قرار گيرد.
اول: شهر تاريخى به ميراثى جاذب و بناهايى نياز دارد كه به نحوى از ادوار گوناگون تاريخى بر جاى مانده باشند.
دوم: بناهاى شهر تاريخى الزاما بايد به شيوهاى متناسب با تقاضاى گردشگرى مورد استفاده قرار گيرند.
سوم: هر يك از ساختمانهاى شهر تاريخى يا شهر به مفهوم عام بايستى داراى اهميت تاريخى باشند، يا واقعهاى كليدى از ادوار گذشته نشان دهند. اين طبقهبندى با خطوط هدايتى ارائه شده توسط گلاسون و ديگران (1995 ) و مديريتيادمانهاى گردشگرى در تعدادى از شهرها و شهركهاى تاريخى اروپا هماهنگ است. در مطالعه گلاسون و ديگران، شهرهاى تاريخى از طريق جاذبههاى مشهور، همراه با ظهور آنها به عنوان مقاصد گردشگرى عمومى شناسايى شدهاند.
بنابراين سه عامل «دوران گذشته»، «تاريخ» و «ميراث باستانى» در شناسايى شهرهاى تاريخى / ميراثى اهميت ويژه دارد. با اين ترتيب، شهر تاريخى بايستى داراى قدمت زمانى، بيانگر تحولات تاريخى و نمايانگر سطح فرهنگ و تمدن باستانى باشد. از تركيب اين سه عامل شكل خاصى از برنامهريزى شهرهاى تاريخى / ميراثى به شرح ذيل به وجود مىآيد.
بنابراين از مفهوم شهر تاريخى / ميراثى، گذشته به دليل «زيبايى» و «بىنظيرى» فرم / كالبد و كاركرد بناها، محلات و شهر و حفاظت فعال آنها مطرح مىشود. يعنى در واقع نگرش «درونزا و پايدار» به جاى «نگرش برونزا» و «مقطعى» براى حفظ و حراستشهر اهميت مىيابد.
طبقهبندى شهرهاى تاريخى / ميراثى
مديريتشهر تاريخى در عمل مديريت مجموعهاى از كاركردها است (كاركرد تفريحى / توريستى، كاركرد فرهنگى / پذيرايى، كاركرد خريد تفريحى / تخصصى). به هر حال شهر تاريخى محصولى متفاوت از مجموعهاى بىنظير از وضعيتهاى برنامهريزى و تاريخى است. لذا نيازمند انواع متفاوت مديريتبراى هر نوع شهر تاريخى است.
مشكل قابل طرح طبقهبندى شهرهاى تاريخى است. يك طبقهبندى كارآمد بايد بر مشخصههاى مكانهاى شهرى و نه بر روى منابع ذاتا بىنظير و منفرد و تاريخى متكى باشد و مسايلى از قبيل اندازه شهر، تركيب كاركردها و موقعيت آنها همراه با طيفى متكى بر تقاضا و متكى بر منابع شهر مدنظر قرار گيرد. اگر از چنين متغيرهايى استفاده شود، امكان دستيابى به مثالهايى از نمونههاى شهر تاريخى به شرح ذيل وجود دارد.
1- شهر تك نقشى «منبع - متكى»[1] : وجود بناهاى ميراثى / تاريخى غيرمتحرك باعث ايجاد شهر «منبع - متكى» صرف نظر از موقعيت مكانى تقاضا براى آن شده است. اين جا منابع تاريخى براى غلبه بر مورفولوژى (سيما) و كاركردهاى شهر مهم هستند. اغلب، شهرهاى «جواهر نشان» كوچك شبيه و بسيارى شهرهاى ديگر در سراسر اروپا و ساير سرزمينهاى دنيا چنين شهرهايى مىباشند. سازگار كردن اين شهرها با كاركردهاى مدرن مشكل است. و نيازمند شيوه مديريتى حساس براى حداقل سازگارى با كاركردهاى مدرن مىباشد.
2- شهر تك نقشى «تقاضا - متكى»[2] : در واقع آفرينش ميراثى تكنقشى بر اساس تقاضا است. تمايز مابين مكانهاى ميراثى «تقاضا - متكى» و «منبع - متكى» روشن نيست، رشتهاى از گامهاى كوچك از قبيل حفاظت گزينشى، مرمت، نوسازى، تقليد بناها و ساختمانهاى جديد را به حال و هواى گذشته پيوند مىدهد. نسخههاى المثنى از آنچه در سابق وجود داشته مىتواند ساخته شود از قبيل شهر ، يا آنچه كه ممكن است، همينطور در شهر وجود داشته باشد. و نهايتا آنچه مىبايست و يا مىتوانست وجود داشته باشد، مىتواند آفريده شود. يعنى در واقع براساس تقاضاى روزافزون در مكانهاى شهرى مطلوب براساس اسلوب گذشته بناهاى ميراثى نزديك به واقع به صورت معنوى ساخته شود.
3- شهر چند نقشى با اندازه متوسط: اين نوع، معمولترين شهر اروپايى است. براى اكثر اروپاييان محيط شهرى آشنا است. چنين شهرهايى معمولا داراى منابع تاريخى با اهميت محلى و ناحيهاى مىباشند. اما به طور مساوى ميراث با رشتهاى وسيع از ديگر كاركردهاى شهرى به صورت همزيستى وجود دارد. مديريت اينجا هم امكانپذيرتر و گزينشى است و به همان خوبى رقابتى است. كه منجر به سازش ميان ميراث و ديگر راهبردهاى توسعه مىشود. مدل «شهر تاريخى - توريستى» كه مقدمه تكامل تدريجى يك شهر تجارى مدرن و تاريخى - توريستى از نظر فضايى به شمار مىآيد، در شكل زير مشخص شده است. در تقسيمبندى شهرهاى تاريخى، شهر مشهد تا حدى بيانگر چنين مدلى است.
4- مادر شهرهاى عمده، شهر بزرگتر، بهتر و از نظر كاركرد متنوعتر مىباشد. كاركرد تاريخى كم اهميتتر است و به ساير كاركردهاى شهرى وابسته مىباشد. منابع تاريخى درطول زمان در اثر تجديد توسعه براى اهداف ديگر از بين رفتهاند. مديريت ميراث در شهرهاى عمده معمولا مديريت محلهاى با اهميت در پيوند با يك بازار جهانى است كه به هر حال از نظر فضايى به صورت «جزاير ميراثى»» متنوع در يك شهر چند نقشى مجزا شدهاند.
در نتيجه مىتوان گفتشهر تاريخى از نظر «اندازه جمعيتى، نقش و كاركرد» مىتواند كوچك اندازه و تك نقشى («منبع - متكى» يا «تقاضا - متكى») باشد، يا «ميانه اندام و چند نقشى» كه نوع تاريخى توريستى نمونه آن است و يا بزرگ اندام و چند نقشى، كه در آن نقش تاريخى داراى اهميت نسبى كمترى است. با توجه به تقسيمبندى فوق و شاخصهاى تشخيص شهر تاريخى، شهر مشهد در طبقه شهرهاى ميانه اندام تاريخى / توريستى قرار مىگيرد.
اهميتشهرهاى تاريخى و حفاظت از آنها
ضرورت حفظ شهرهاى تاريخى داراى ابعاد متعددى است. در اين ميان «حفظ هويت تاريخى و ميراث فرهنگى» كه با گذشته يك ملت پيوند خورده و نمايانگر تمدن ملى است. اهميت ويژهاى دارد. همچنين «چشمانداز اقتصاد فرهنگى» در قرن بيست و يكم، كه يكى از پايههاى اقتصادى عمده جوامع را تشكيل مىدهد از بهترين دلايل توجه به حفظ شهرهاى تاريخى است كه در پايين تشريح شده است.
1- حفظ هويت تاريخى و ميراث فرهنگى
ميراث فرهنگى زاييده استعدادها و ذوق هنرى انسان است و شامل آثار و ابنيه تاريخى، علوم فرهنگى، اسناد و مدارك علمى، صنايع دستى و موارد مشابه است كه يادآور نبوغ و خلاقيت پيشينيان ماست و در انحصار فرد يا گروهى خاص نيست. بنابراين آثار و ابنيه داراى جاذبههاى منحصربهفرد و ارزشهاى عمومى و كلى بيانگر سنتها و عادتهاى برجاى مانده از نسلهاى قبل، در زمره ميراث فرهنگى به حساب مىآيند. در همين جهت مجمع ميراث جهانى ملاكهاى لازم را براى تنظيم فهرست آثار به صورت زير تعيين كرده است:
«گنجينههاى فرهنگى» بايستى معتبر، اصيل، داراى تاثيرات قوى و جزء مدارك بىهمتا، منحصر به فرد و مرتبط با عقايد و آراء مردم و همچنين ارزشها، سنتها و عادتهاى برجاى مانده از نسلهاى قبل براى مردم كنونى جهان باشد.
شهرهاى با سابقه تاريخى به مثابه نماد زندگى و تمدن گذشته، با سيماى متنوع كالبدى بيانگر تكامل تدريجى تمدن بشرىاند. استعداد و ذوق هنرى ساكنان آن شهرها در سيماى كالبدى شهر در دورانهاى تاريخى تجلى يافته است. و پيوستگى تكامل تاريخى را با حركت از هسته قديم (مركزى) و اوليه شهر تا توسعههاى اخير مىتوان مشاهده نمود. دخالتهاى كالبدى سودجويانه منجر به تخريب بخشى از كالبد سنتى و تاريخى شهر شده است. بنابراين حفظ هويت تاريخى و ميراث فرهنگى، نيازمند نگهدارى از بخشهاى قديم شهرها است.
2- اقتصاد فرهنگى
دليل ديگر در ضرورت وجود و حفظ شهرهاى تاريخى توجه به اقتصاد و فرهنگ در چشمانداز قرن بيستويكم است، يعنى قرنى كه دوره صنعتى كلاسيك به پايان رسيده، به قول «آلوين تافلز» وارد يك موج سوم شدهايم. پايههاى اوليه رشد صنعتى بيشتر نه مواد خام بلكه «اطلاعات» است. محصولات كوچكتر و سبكترند و مواد و انرژى حفظ و ذخيره مىكنند.
قسمت عمده هزينهها مواد اوليه و خام نيست; بلكه فرآيندهاى اطلاعاتى، تحقيقاتى، فنى و مانند آن است. به طور خلاصه آنچه مشاهده مىشود تمايل در حال رشد به «سمت مادىزدايى اقتصاد» است. در درون اين فرايند است كه «ارزش اقتصادى فرهنگ، بايستى حفظ شود. در اين ميان، مراكز شهرى كه نماد زندگى گذشته و تمدن ميراثى هستند، بهترين جايگاه را دارند.
بنابرآنچه گفته شد، يكى از پايههاى اقتصاد فرهنگى، شهرهاى «با سابقه تاريخى» به ويژه بافتهاى «قديمى/ تاريخى» بخشهاى مركزى اين شهرها با معابر پر پيچ و خم و فرم معمارى سنتى مىباشند كه سابقا مردم به سبب دشوارى رفت و آمد وسايط نقليه موتورى از آنجا مىگريختند، ولى ناگهان به معادن واقعى طلا تبديل شده است. دراين قسمت از شهر هسته اوليه شكل گرفته آثار با ارزش فرهنگى و هنرى كمنظيرى موسوم به «منابع تاريخى» به چشم مىخورد، كه نماد عينى تمدن گذشته و زندگى شهرى است. (6) و مبناى پايدارى از نظر اقتصادى به شمار مىروند كه بر پايه «منابع مادى ساخت دستبشر» (7) قرار دارد. يكى از مولدهاى عمده «اقتصاد فرهنگى» به شمار مىروند. لذا حفاظت از اين بافتها كه به واقع ميراث باستان، هويت فرهنگى و يكى از منابع با ارزش اقتصادى است، ضرورت دارد. در نتيجه، الگوهاى احياء و بازسازى مراكز تاريخى شهرهاى با سابقه نيز بايستى بر پايه نگرش «اقتصاد پايدار از نظر فرهنگى» استوار باشد و از «انديشه توسعه پايدار» منابع مادى كه حاصل ذوق، انديشه، استعداد و لاقيتبشرى است، تغذيه كند. يعنى به واقع در مواجهه با شهرهاى تاريخى دو گزينه در مقابل يكديگر قرار دارند:
1- گزينه با جهتگرايى اقتصاد بازار ,(Market oriented) اين گزينه باعث تخريب اقتصاد شهرى پايدار و «ميراث فرهنگى هسته شهرى» مىشود.
2- «گزينه با جهتگرايى حفظ ارزش كاربرى» باعث تجديد حيات اقتصادى مركز شهر از نظر فرهنگى پايدار مىشود.
مزايا و معايب اين دو گزينه عبارتند از:
رهيافتبا جهتگرايى اقتصاد بازار - تغيير و تحول دايمى (توسعه) - تحريك توسعه اقتصادى - تشويق فعاليتهاى نو و پايدار از نظر اقتصادى و تغييرات كاربرىاراضى ترجيحى - فعاليتهاى متمركز و تشديدى و توسعه جديد براى پوشاندن حداكثر هزينه اجاره زمين و افزايش پايه مالياتى - افزايش رقابتآميز مركز شهر به عنوان يك سرمايهگذارى مكانى / جذب سرمايههاى جديد براى تجارى (بازارى) كردن بافت مركزى شهر. - خلق تصويرى قوى و تازه از محدوده مركز شهر به عنوان نماد قدرت اقتصادى و سياسى
رهيافتحفظ ارزش كاربرى
- حفظ استحكام - حفظ فعاليتهاى موجود و كالبد فيزيكى و اجتماعى و معرفى ارزشهاى جديد - محدود كردن شدت كاربرىها و تراكم توسعه، تمركز زدايى كاركردهاى خدماتى ويژه از نواحى تاريخى - حمايت از مشاغل محلى موجود و حفاظت از ساكنان كمدرآمد، خوددارى از انتقال مردم از طريق افزايش آگاهى اجتماعى - حفاظت و نگهدارى از ساختمانهاى قديمى و سبكهايى كه كنترل دقيقى بر تغييرات فضايى و معيارهاى زيبايىشناسى تحميل مىنمايند. - حفظ تصوير و چشمانداز محدوده شهر به عنوان نماد ارزش روحى و فرهنگى در مقياس شهرى.
[1] -Resource - Based
[2] - Demand - Based
رقابتپذيري مقاصد گردشگري: ماهيت و تكامل آن
خريدار روغن سوخته دست اول و قيمت روز بشكه اي